| Videre beskrivelse |
Anna med Barnet - Ei Kjærleikssoge
Av Helge Håberg Okt. 2012. Kontrollert 25.5.2021
Det står eit kors på Herøy Gard. Det er ulikt alle andre gravminne. Eg er ikkje kjend med at liknande inskripsjon er brukt nokon annan stad i vårt distrikt. Det står berre «Anna med barnet» på tverrstaven av eit 1,6 m høgt kors i svart støypejern. Ja, og så tala 18 2/2 41. Korset står høgt og er i dag det einaste gravminnet som visest i profil over Herøyberget, den eldgamle kyrkjestaden i Herøy. Innskrifta er austvendt. Korset er støypt i to delar som langsamt er i ferd med å gå frå kvarandre. Like ved ligg grava til ektemannen; tolloppsynsmann Johan Christopher Brun. Gravminnet står berre få meter frå utgangsdøra til den gamle steinkyrkja som låg her.
Eit spøkelse?
Det står eit kors på Herøy Gard, ulikt alle andre. Det må vere noko spesielt med denne Anna. Ja, har du ikkje høyrt? Det gjekk folk forbi grava ein sein kveld. Det høyrdest barnegråt. I stort hast vart grava opna, men det var for seint. Kloremerke på innsida av loket avslørte tragedien: Anna hadde født eit barn i kista. No var begge døde. Den dag i dag høyrest gråt frå grava på stille sommarkveldar.
Ei ganske grotesk spøkelseshistorie, fortalt i mange variantar, til og med til skuleborn. Korleis kan ei mor med mange etterkomarar ende opp som hovudperson i ei spøkelseshistorie? Er det tidsspennet på 150 år? Er det vår tids renessanse for «Åndenes makt»? Er det Hollywoods massive marknadsføring av grøssarar, vampyrar og zombiar?
Eg har snakka med ganske mange eldre menneske om dette. Ingen kan hugse ei slik historie frå sin barndom eller ungdom. Frå 1973 arbeidde eg som sommarvikar med plenslått i Herøy kommune. Ein eller to gongar for sommaren vart vi frakta med båt til Herøy for å slå graset på kyrkjegarden med ljå og langorv. Det var aldri snakk om noka spøkelseshistorie. Heller ikkje den eine gongen vi var inne hos den siste eigaren på Herøy Gard før kommunen overtok i 1973. Erik Venja f.1901 hadde hatt hand om garden sidan 1941.
Frå midtpunkt til utkant
Heilt frå 1100-talet då ei steinkyrkje mykje lik den på Giske vart reist, og til 1916 hadde denne vesle øya vore sentrum i herøyværingens liv. Dåp og gravferd, kyrkjegong og kunngjeringar, handel og vandel på butikken i buda like ved. Absolutt alle herøyværingar, unge som gamle, gjekk like forbi dette korset i 75 år.
I 1859 vart steinkyrkja riven og steinen delvis brukt i fundamentet for ei større kyrkje like ved. I 1916 vart denne trekyrkja flytta til Fosnavåg, same året som Hans Simonsen, den siste handelsmannen på Herøy døydde. Fram til 1976 då Herøybrua vart opna, skjedde det lite anna enn forfall på den gamle kyrkjestaden. Slik skriv Bjarne Rabben i Herøysoga: «Den vesle tradisjonsrike øya, der alle vegar samla seg i eit midtpunkt gjennom hundrevis av år, vart no liggjande ulagleg for den nye tids tilhøve.»
Frå 1976, då Herøybrua opna, strøymer herøyværingen atter til øya. Kystmuséet kjem til, og dei siste 20 åra det vidgjetne sogespelet Kongens ring, med musikk av ein av dei finaste tonesnikkarane i nyare norsk kyrkjemusikk, Svein Møller.
Segna blir soge. Ein konspirasjonsteori blir til.
Korset med den gåtefulle innskrifta triggar fantasien og i juli 1988 trykkjer Vestlandsnytt det eg hittil har funne er den eldste skriftlege omtalen av segna. Til jul i 1990 kjem sogelagstidsskriftet Folk og Fortid ut, og der går Jardar Eggesbø Abrahamsen greitt gjennom kjende fakta og bruken av segna som ei skrømtesoge for guidane.
Så skjer «det fatale»: Ved å vise til ein lokal tradisjonsberar som påstår seg å kunne gjere greie for korleis historia har gått frå mor til dotter direkte frå ei jente som var 10 år då dette skjedde, har segna fått truverd, det utrulege har mest truleg skjedd! Ja, trur ein på sjøormen, skulle det berre mangle om ikkje einkvan fekk ein glimt av han i ny og ne – som i Loch Ness…
Og for kvar gong ei «skrømtesoge» vert fortalt, for kvar gong veks truverdet. Folkloristar får forklare dette betre. Men ein må dessverre minne om at julenissen ikkje finst, aldri så mykje han dukkar opp kvar jul. Difor opprører det meg ganske sterkt når Herøy Kystmuseum går ut med denne historia som reine sanninga, t.d. på digitaltfortalt.no. Her er segna blitt til historieskriving med ei mengde detaljerte «fakta». Vår store lokalhistorikar Bjarne Rabben nemner ikkje dette i det heile. Dei med sans for konspirasjonsteoriar forklarer så dette med at ei slik skandale for all del måtte døljast.
Men skandalen oppstår først i vår tid, når ei skrømtesoge – eg synest Abrahamsen brukar eit godt ord – kan bli til vedteken sanning.
Kalde fakta frå eit verhardt land
Både Anna og ektemannen var utdanna folk. Men ein treng ikkje utdanning for å konstatere at ei firebornsmor ligg på likstrå i Voldsund i 10 hustre januardagar. På vestraat.net kan ein lese at Anne Margrethe Irgens Holst var fødd den 6. oktober 1799 i Gjørv, Inderøy, Nord-Trøndelag og at ho den 30. oktober 1819 gifta seg med Johan C. Brun frå Beitstad. Vigsla sto i Mære kyrkje i Sparbu. Absolutt all slekt frå Nord-Trøndelag altså.
Anna døydde den 23. januar, ein laurdag. Kyrkjeboka opplyser at gravferdsdagen er 2. februar, ein tysdag. På den tid sytte vanlegvis folk sjølve for å få sine døde i jorda. Så skjedde jordfestinga ein dag presten hadde høve, gjerne utpå våren. Eit rør av tre, eller ein staur, vart sett ned på kista, slik at jordpåkastinga kunne skje. Restar av dette røret kan sjølvsagt ha sett fantasien i sving, med omsyn på luft og liknande.
Men i dette høvet har truleg gravferd og jordpåkasting skjedd same dag, den 2. februar 1841. At det tok 10 dagar kan forklarast med at all slekt budde langt unna. Men det er uvisst i kva grad det i det heile var realistisk å foreta lange reiser midt på vinteren i 1841. Eit anna mulig alternativ er at kista vart sett ned, la oss seie 5-6 dagar etter dødsfallet. I så fall vart det nok sett ein staur ned på kisteloket. Det var slik vanlege folk ordna seg.
I 1876, like etter at valutaen hadde blitt kroner, var takstane for prestetenester slik:
Barnedåp: Kr 1,-
Gravferd: Kr 2,- (Men med prest: Kr 10,- !)
Giftarmål: Kr 10,-
«Vanlege folk» ordna nedsetting av kiste sjølve, så foretok presten jordpåkastinga etter preika ein gong utpå våren. Dei færraste tok seg råd til å betale 5-dobbelt for prest til stades. Men Brun og kona Anne høyrde til «dei kondisjonerte» som hadde selskapeleg omgang med presten på hi sida av sundet. I dette høvet var presten sikkert til stades.
Skilnad på gravferd og jordfesting
Ein tysdag? Jordfestinga skjedde då vanlegvis ein søndag etter preiketid! Men denne tysdagen var det kyndelsmesse. Sjølv om den gamle lysmessa (missa candelarum) var gått ut av bruk alt i 1771, har dagen halde seg heilt inn i vår tid. Personar med ein viss status og rang betalte presten for eigne gravferder.
Det er seks «døde quindekjøn» i Herøy første halvår 1841. Dei fire andre som døyr etter Anna denne vinteren vert alle jordfesta søndag 25.april, to veker etter påske! Det er i ein parantes verdt å merke seg at ritualet med jordfesting er så eldgammalt at det antakeleg skriv seg frå førkristen tid: «Av jord er du komen, til jord skal du bli, av jord skal du atter oppstå» står ikkje i Bibelen. Tankegangen med å feste den døde til jorda er sjølvsagt å hindre «gjengangere».
Døden hadde dei gamle god greie på.
Presten i Herøy då heitte Hans Conrad Thoresen. Berre 26 år gammal hadde han blitt utnemnd til prost. Og i 1844 vart han sokneprest i Korskirken i Bergen og svigerfar til sjølvaste Henrik Ibsen. Linken var den litterære tredjekona; danske Magdalene Thoresen.
Ved grava denne februardagen sto då ei rad «kondisjonerte», som anten blir, eller allereie er vel akta personar. Ved grava sto og den 21 år gamle dottera Karoline, seinare gift med sakførar Withammer i Trondheim. Der sto og sonen Abraham Wilhelm Støren på 12, seinare lensmann og redaktør i same by; Rebekka på 7, ho vert like før faren døyr gift med ein lokal skipskaptein som til alt overmål fann si grav på St.Helena! Og til slutt vesle Jakob på 5. Han skal bli berre 12 år gammal. Tre andre born er allereie døde.
Gravfølget står nokre få meter frå kyrkjedøra, ei dør dei skal gå inn og ut av tallause gongar til kyrkja vert riven 18 år etter. Og denne grava skal seinare same kveld blir graven oppatt, fordi gamle handelsmann Olsen har høyrt lydar og alarmert naboar og ektemann med spadar og spett......?
Den døde har no til alt overmål født eit barn i kista – ifølgje Herøy Kystmuseum. Denne historia har så blitt vakta vel (skandale, berre få utvalde har visst om løyndomen) – for så å sleppe fram i lyset 147 år seinare. Er det råd å sjå dei typiske konspirasjonstrekka kombinert med ei klassisk vandrehistorie?
Ein stor skatt
Men det finst botevon. Herøy Kystmuseum sit på ein stor skatt. Ved å reise til Loch Ness kan dei ta lærdom av skottane sitt flotte opplevelsessenter ved den goldaste innsjø ein kan tenkje seg. Ikkje ei sjel fortel ville historier om Nessie lenger. Derimot får ein gennom rom etter rom grundig fortalt historia om alle forfalskingane, kven som utførte dei, korleis løgnene blei vidareformidla av media (!), korleis overtrua grip tak i tvilen vår: Var det ikkje det eg tenkte! Det er meir mellom himmel og jord…
Turistane spør etter grava til Kristin Lavransdatter. Ho levde og døde i hovudet på Sigrid Undset, som så fortalde det vidare så godt at ho fekk Nobelprisen. Hundre tusen reiser kvart år til Kreta for å sjå Knossos der uhyret Minotaurus heldt til. Knossos er ein gloheit ruinhaug, men historia er så levande fortalt i alle vestlege lærebøker at det genererer store inntekter. Drama skjer dagleg, overalt. Men dramaet må bli fortalt. Det er historia OM historia som kan leve vidare. Difor må museet ta sin eigenart på alvor, og i staden leite fram det verkelege dramaet: korleis ei kjær hustru og mor frå Voldsund kunne ende opp som det ultimate skrømt.
-------------------
Døden krev sin rett
Tre månader seinare spelar dramaet opp i prestens eigen heim. Den 10. mai døyr kona Sara Margrethe Daae. Ho er den sjette døde kvinna i Herøy dette halvåret, og vi ser at prosten har skrive inn hennar namn med same sirlege skrift som Anna Irgens og dei andre, men for kona har han angitt nøyaktig alder: Sara vart 35 år, 1 mnd og 4 dagar gammal. Det er som han prøver å strekke ut eit altfor kort livsløp.
Ved denne grava står det fem små born i alderen 2-10 år, og midt i flokken Herøys doldis nr 1. Eg siterer Bjarne Rabbens tørre fakta: Susanne Daae 26/6 1836 g 1858 Henrik Ibsen. På digitalarkivet.no kan kven som helst gå inn på side 132 i Ministerialbok for Herøy 1816-1841 og sjå at tilfeldigvis har Anna med barnet og Ibsens svigermor hamna på same side – i «dødeboka».
Kjendisar i fleng
Sara Daae har eit fint gravminne i stein på Moltu. Skal tru om Henrik Ibsen nokon gong besøkte grava til si svigermor? Enn barnebarnet, statsminister Sigurd Ibsen? Eller oldebarnet, den kjende filmregissøren Tancred Ibsen. Eller kva med hans son igjen, den 90 år gamle kommandør av St.Olavs Orden Tancred Ibsen jr. (1921-2015) som er oldebarn av både Ibsen og Bjørnson og sonen til Lillebil?
Nei, dei har nok neppe vore på grava til si stammor på Moltu. Slikt var ikkje så vanleg før. Men Herøy har sanneleg historier gode nok: Mora til eventyrsamlaren Peter Christen Asbjørnsen var også frå Moltu!
Det kan med fordel anbefalast å gå på gravplassen Père Lachaise i Paris. I tusen variantar prøver dei å ikkje bli gløymde. Eit desperat behov for evig liv – ikkje for personen, men for minnet – avteiknar seg på mirakuløst vis i stein, det evige materialet for eit kort menneskeliv.
Og som Anna blir Sara Daae gravlagd og jordfesta på same dag. Det skjer laurdag 15. mai, berre fem dagar etter dødsfallet. Hennar slekt er på Sunnmøre.
------------------
Ei kjærleikssoge
Det står eit kors på Herøy gard. Det er av jern. Det rustar. Under ligg ei svær jernplate med inskripsjonen
«Herunder hviler overtoldbetjent I.C.Brun 20/5 1794 † 26/11 1865 Velsignet være dit Minde».
Han leita etter måtar å fortelje at han elska henne som hadde gitt han borna, og som no i eit fortvila forsøk på å gi han det åttande hadde tapt for det meiningslause; Ei mor skal ikkje døy! I eit anfall av kreativitet, genialitet eller galskap, reiste han eit svært jernkors. Der står berre Anna Med Barnet. Og så datoen då ho vart festa til jorda, kyndelsmessedagen 1841.
Nedst på korset spirer det nye skot av Arons stav. Så dei ikkje skal døy, står det i 4.Mos 17. Øvst på korset er det ein sommarfugl som nettopp har floge ut av den tilsynelatande steindøde puppa. På baksida er det ei klassisk romersk gravurne, viss det då ikkje er gullkrukka med manna. Hebr 9.4.
Den verkelege helten
Brun gifta seg fire år etter med ei pur ung Bergensdame. Han hadde då flytta til Røyra. Ein ser huset til høgre med det same ein kjem over Herøybrua. 6 av desse borna vaks opp. Alle flytta frå Herøy. Dottera Agate vart gift Buchner. Rabben skriv at ho var pianist i Tyskland. Kven spelte ho for, kven er hennar etterkomarar? Ho døde 84 år gammal i 1934. Og kvar enn hennar grav er, så vart ho døypt i den gamle steinkyrkja på Herøy.
«Den var et Monument, og da det faldt, mistede Havet en Kjending og Fjeldene en Ætling» skriv Magdalene Thoresen så poetisk. Ho vart stemora til jenta Ibsen gifta seg med. Og det var i hennar litterære salong i Bergen – der prost Thoresen fekk ny stilling i Korskirken i 1844 – at Henrik Ibsen (då teatersjef i Bergen) blei kjend med Susanne. |
Slektstavle til 
1799 - 1841 (41 år)
Har 2 aner og 26 etterkommere i Familietreet.
[2] 
Johan Christopher Brun, f. 20 Mai 1794, Beitstad, Stjørdal, Nord-Trøndelag, Norway 
Johan Mangelsen Brun, f. 5 Okt 1822, Røyra, Herøy, Møre og Romsdal, Norway 
